‘De presidentsverkiezingen werden vervalst.’ Dat dit een leugen is, hebben verscheidene gerechtszaken uitgemaakt. En toch blijven tientallen miljoenen Amerikanen het geloven. ‘Die rechters zitten natuurlijk ook in het complot’. De leugen leidde, niet alleen tot de bestorming van het Capitool, maar ook tot een onzekere toekomst voor een van de oudste democratieën ter wereld. En tot schampere reacties van de autoritaire regimes die onze aarde in 2021 rijk is.
Hoe kan dat? Kan dit ook ons overkomen? En wat valt hiertegen te beginnen?
We hadden het erover in de artikels ‘De waarheid zal je vrijmaken’ (Nieuwsbrief 2020-4) en ‘Besmet!’ (website www.evangelielevensnabij.be): over valse informatie en over de verschillende soorten virussen. Aansluitend bij hun interview met wiskundige en epidemioloog Adam Kucharski stoten ook Dries De Smet en Maxie Eckert op de gelijkenissen tussen de leugens van Donald Trump en covid-19 (1). Dat zoveel mensen plots geloven dat de Amerikaanse verkiezingen vervalst zijn, is óók een epidemie. Met superverspreiders, mutaties en een mogelijke tweede golf. En ja, er is ook een vaccin.
Kucharski analyseert – nog vóór de presidentsverkiezingen – wapengeweld, obesitas en financiële crises alsof het virale ziektes zijn. Want alles wat mensen verspreiden of doen in reactie op wat anderen doen, kan je vatten met epidemiologische concepten. De Smet en Eckert passen dit vervolgens toe op de epidemie waarbij miljoenen Amerikanen zijn gaan geloven dat de Amerikaanse verkiezingen vervalst zijn. Maar je kan het evengoed toepassen op leugenachtige overtuigingen die hier ook bij ons floreren, en die soms rampzalige gevolgen hebben.
1. Reproductiegetal
Iemand post iets op Facebook, Twitter of Whatsapp. Zijn of haar contacten sturen de inhoud door naar hun contacten. Die post wordt gemiddeld door twee anderen gedeeld. Dit komt neer op het reproductiegetal van 2. De incubatietijd van online informatie is echter heel wat korter dan bij sars-CoV-2 en verspreidt zich dus veel sneller.
2. Besmettelijke varianten
Het bericht dat op Twitter verschijnt muteert. De veranderingen maken het besmettelijker. De gemuteerde informatie haalt de traditionele media en wordt versterkt door politici. Berichten worden besmettelijker als ze emotioneler zijn, bijvoorbeeld als ze woede of angst opwekken.
3. Superverspreiders
Influencers zijn online superverspreiders. Mensen die tegelijk invloedrijk zijn én vatbaar voor ideeën, kunnen héél snel berichten verspreiden. Donald Trump is zo ’n superverspreider. Diegenen die valse informatie willen verspreiden, proberen ook goedmenende invloedrijke mensen te verleiden. Zo creëren ze de illusie dat een beweging van onderuit gedragen wordt.
4. Bronopsporing en isolatie
Bij besmettelijke ziekten kun je verhinderen dat superverspreidingsevenementen plaatsvinden. Online betekent dat: accounts bannen en links verwijderen. Maar dergelijke ‘lockdowns’ lokken veel debat uit. En het is ook niet gemakkelijk. Per geval de bron opsporen en elimineren haalt ook niet veel uit: het gaat om veel meer dan om dat ene bericht.
5. Waarschuwingsbordjes
Factchecks uitvoeren en waarschuwingen publiceren, bijvoorbeeld bij Trumps beweringen, haalt wel iets uit. Je kunt de verspreiding voor een stuk beperken en zo verhinderen dat iets viraal gaat.
6. Tweede golf
Of het nu gaat om foute gezondheidsinformatie of het zaaien van politieke verdeeldheid: een emotioneel bericht dat gedeeld wordt, creëert gevaarlijke dynamieken.
7. Vaccin
‘Op lange termijn bestaat de enige oplossing erin mensen minder vatbaar te maken’ zegt Kucharski. Het werkt om mensen éérst bloot te stellen aan betrouwbaardere informatie. Bijvoorbeeld van Sciensano.
Christenen dienen verspreiders te zijn van het ware, het goede en het schone. Dat Jezus zelf goedheid verspreidde staat buiten kijf. Ook niet-christenen zullen dit beamen. In de loop van de geschiedenis is het christendom ontegensprekelijk verspreider geweest van schoonheid. De grote hoeveelheid en verscheidenheid van kunstvormen zijn daarvan getuige.
Met het ware ligt dat delicater. De kerk heeft eeuwenlang gedacht de waarheid in pacht te hebben. Waarheid is echter nooit een definitieve verworvenheid maar een zoektocht zonder einde. Ook daaraan kunnen gelovigen een eigen bijdrage leveren. Op voorwaarde dat ze zich in alle bescheidenheid aan de kant scharen van de oprechte zoekers.
In onze persoonlijke relaties is discuteren geen goede manier om iemand van onwaarheid te overtuigen. Integendeel, dan wekken we meestal alleen verdedigende reflexen op. Veel beter zijn vragen zoals ‘Is dat wel zo?’, ‘Waarom denk je dat?’ Deze vragen verleggen het zwaartepunt naar de gesprekspartner. De socratische methode nodigt uit tot nadenken en tot het in vraag stellen van gemakkelijke zekerheden. Zoals dat kind dat niet ophoudt aan zijn papa de waaromvraag te stellen.
R.
————-
(1) Dries De Smet, Maxie Eckert, ‘De gelijkenissen tussen Trumps leugens en covid-19’, De Standaard 16-17 januari 2020; Viraal van Adam Kucharski verschijnt in februari 2020 bij Uitgeverij Nieuwezijds.