In onze lessen geschiedenis leerden we dat Polen in de 18de eeuw verdeeld werd onder Rusland, Pruisen en Oostenrijk. Sindsdien gingen nationalisme en katholicisme er hand in hand. Dit bleef zo toen Polen na de 2de wereldoorlog een satellietstaat werd van de Sovjet-Unie. We herinneren ons welke rol Johannes-Paulus II voor Polen speelde sinds zijn verkiezing als paus in 1978. Maar intussen had het Poolse katholicisme wel de trein van het 2de Vaticaans concilie en van de moderniteit gemist.
Vandaag kennen we Polen als een van de lastigste broertjes van de Europese Unie. De partij Recht en Rechtvaardigheid, een conservatief-rechtse politieke partij, behaalde in 2015 in beide kamers van het Poolse parlement de absolute meerderheid. Ze is verantwoordelijk voor democratische erosie in Polen, door onder andere het aantasten van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht.
Wat dan de godsdienst betreft, het Pools katholicisme verkeert momenteel in crisis. Wojciech Polak, de primaat van Polen, noemt de terugval van de Poolse jongeren ‘verwoestend’. Dertig jaar geleden praktiseerde 69% tussen 18 en 24 jaar regelmatig, nu nog 23%. Slechts 9% van de jongeren heeft een positief beeld van de kerk. Reden voor die daling zijn natuurlijk de schandalen over seksueel misbruik door geestelijken en de daaropvolgende doofpotoperaties; maar ook de priesters die zich schuldig maakten aan fraude en afpersing, terwijl de bisschoppen rondrijden in luxewagens.
Het bijna volledig verbod op abortus, dat er onder meer kwam dankzij lobbywerk door de kerk, en haar standpunt over lbgti-rechten stootte veel hogeropgeleide, stedelijke Polen tegen de borst. Toch hechten veel Polen die niet naar de kerk gaan, nog aan een ‘katholieke’ identiteit, die meer verbonden is met het gevoel Pools te zijn dan met de katholieke doctrine. Volgens Marek Jedraszewski, de aartsbisschop van Krakau, is de kerk een ‘slachtoffer’ van fenomenen als smartphonegebruik en afstandsonderwijs, die tijdens de pandemie belangrijk geworden zijn. Ze maken het, volgens hem, voor ouders en grootouders moeilijker om ‘de waarden waarmee ze zijn opgegroeid over te brengen’.
Polen, veraf en dichtbij: ik bedoel, een vreemd land en toch herkenbaar. Er zijn gelijkenissen. Dat conservatief-rechtse zit ook in de grootste twee politieke partijen van de zeven die Vlaanderen rijk is. Zij hebben niets tegen het katholicisme, zolang ze die als een stuk van het Vlaams cultureel erfgoed mogen beschouwen. En van de kerk verwachten ze dat die zich ver houdt van relevant maatschappelijke kwesties zoals de migranten en het sociaaleconomische.
Sinds ze zelf pijnlijk geconfronteerd werd met de schandalen van het kindermisbruik, is de hogere geestelijkheid extreem terughoudend geworden om in gevoelige kwesties stelling te nemen. Ze gaat niet zover dat ze, zoals vele Poolse bisschoppen, openlijk kiest voor een conservatief maatschappijmodel. Want dat is evident in strijd met een bevrijdende lezing van het evangelie, waar de meeste Belgische bisschoppen achter staan. Maar die zijn toch o zo voorzichtig. Ook zetten ze slechts schoorvoetend stappen in de richting van een christendom dat afstand neemt van een middeleeuwse theologie.
De christelijke theologie was immers bij haar opbouw sterk beïnvloed door een specifieke historische context. Maar met de opkomst en de doorbraak van de westerse moderniteit is deze context zodanig veranderd dat de klassieke theologie voor een groot deel haar
zeggingskracht heeft verloren. De katholieke kerk is theologisch blijven steken in
premoderne concepten met als gevolg dat de kloof tussen de kerk en de moderne wereld
in de voorbije eeuwen altijd maar breder en dieper is geworden, met de huidige leegloop
als voorlopig dieptepunt. Het is tragisch hoezeer de kerk vandaag moet boeten voor de
klerikale hoogmoed van het verleden.
Deze kloof tussen kerk en moderniteit is veel groter in West- dan in Oost-Europa. Ten gevolge van de onderdrukking van geloof en kerk onder het communistisch regime, bleven de kerken van het Oosten immers helemaal steken in de middeleeuwse theologie. De traditionele kerk vertegenwoordigde toen de oppositie. Maar in wezen bleef, zowel in Polen als bij ons, het geloof verankerd in premoderne concepten die afstralen op de diverse domeinen van het kerkelijk leven zoals de sacramenten, de liturgie, de moraal, de catechese en de visie op de kerkelijke ambten. In beide gevallen verliest de kerk hierdoor veel krediet en voedt ze de overtuiging dat christen zijn in deze samenleving irrelevant is.
Er is echt nood aan een grondige vernieuwing. Met de opstart van een grootschalig synodaal project heeft paus Franciscus een gedurfde stap gezet en grote verwachtingen opgeroepen, maar er is natuurlijk ook veel scepticisme en taaie weerstand van behoudsgezinden. Zelf kunnen we ingaan op de uitnodiging van de bisschoppen om mee te stappen op de synodale weg: https://forms.gle/9K9mRdmAGKfMtZh79
Bronnen: Roeland Termote, De Standaard 5 januari 2022, blz. 16, ‘Zelfs in het katholieke Polen keren jongeren de kerk de rug toe’; Daniël Vanhoutte, december 2021, Ginkgo-groep, ‘Klerikalisme in de Rooms-Katholieke Kerk’